'ਹਵਾ ਮੇਂ ਰਹੇਗੀ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਕੀ ਬਿਜਲੀ, ਯੇ ਮੁਸ਼ਤੇ-ਖਾਕ ਹੈ ਫਾਨੀ ਰਹੇ ਨਾ ਰਹੇ ...' ਯਾਨੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1907 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਜਰਨਵਾਲਾ ਦੀ ਬੰਗਾ ਚੱਕ 105 ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ 114 ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਸਈਦਾ ਦੀਪ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਉਸਦੇ ਜਨਮਦਿਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਈਦਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਲਾਹੌਰ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਈ।
ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਬ੍ਰੇਡਲੋਫ ਹਾਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮੀਆ ਕਾਲਜ, ਫਵਾਰਾ ਚੌਕ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ... ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਸਲੀਮ ਮਲਿਕ। 95 ਸਾਲਾ ਮਲਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼, ਧਰਮ ਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਉਪ -ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਨ।
ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮੂਲਾਪੁਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ 86 ਸਾਲਾ ਚਾਚਾ ਆਚਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਮੈਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਰੀ ਹੈ।" ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਕਬਾਲ ਦੱਸਦੇ ਹਨ,‘ਲਾਹੌਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਇਸਲਾਮੀਆ ਕਾਲਜ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਾਨ ਸੈਂਡਰਸ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸ਼ਾਦਮਾਨ ਚੌਕ ਨੇ ਲੈ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਿਲਡਿੰਗ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਕਮਰਾ ਨੰਬਰ 69 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਬਣਾਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1988 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਪਲਾਜ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿਭਾਗ 'ਚ 1919 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਦਰਜ ਐਫਆਈਆਰ, ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਜੇਲਰ ਤੋਂ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਿਵੇਂ 'ਬੇਜ਼ੁਬਾਨ ਦੋਸਤ', 'ਗੰਗਾ ਦਾਸ ਡਾਕੂ' ਵੀ ਹਨ।
ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੀ। ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਤਾਹਿਰ ਯੂਸੁਫ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਵਿਭਾਗ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ।"