ਵਿਨੈ ਲਾਲ/ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, UCLA ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਬੈਰਿਸਟਰ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਵਰੂਪਰਾਣੀ ਥੱਸੂ ਦੇ ਘਰ 14 ਨਵੰਬਰ 1889 ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਨੰਨ੍ਹੇ ਜਵਾਹਰ ਕਬ ਚਾਚਾ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ 'ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਏ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਖੁਦ ਵੀ ਨਾ ਜਾਣ ਪਾਏ ਹੋਣ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਆਸਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਰੋਮਾਂਚਕ ਪਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
1947 ਵਿੱਚ 14 ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਦੀ ਦਰਮਿਆਨੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੇਤਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ "ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ" ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਢਿੱਲ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪਲ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਮਾਈਂਡ ਮੋਹਨਦਾਸ ਗਾਂਧੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ (ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ) ਵਿੱਚ ਟਿਕਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਉਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਖੂਨੀ ਜੰਗ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਰ ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਹਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗਾ, ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਵੇਗਾ । ਸਦਮੇ 'ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਤਮਾ ਇੱਕ ਕਾਤਲ ਦੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇਗਾ।
ਜਦ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਾਲਾਤ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਹਾਲਾਤ ਸਨ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਰੱਖਣ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਸੀ।
ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਕੰਮ ਸੀ, ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਸਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਸੀਹ ਵਜੋਂ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਨਹਿਰੂ, ਜੋ ਔਖੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਆਦੀ ਸਨ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਅਤੇ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਹਾ, ਆਓ ਬਾਪੂ ਕੋਲ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।
ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸ੍ਹਾਮਣੇ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਕੋਲ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸਨ। 5 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿੰਡਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ 300 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬ ਸਨ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ 200 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਾਪ ਅਤੇ ਕਲੰਕ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਸਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਦਾਰੇ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਖੁਦ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲੰਬੀ ਤੀਬਰ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਉਲੀਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ "ਪ੍ਰਭੁਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ" ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਸੀ : ਅਣਵੰਡੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ 565 ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਨ ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 'ਲੀਨ' ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ 562 ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ 'ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ' ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਜੇ ਵੀ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਸੀ।
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵੀ ਕਰੀਬ 17 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਸ ਵਕਤ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਵੇ ਕਰੇ , ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਮੰਚ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ , ਉਹ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਕਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਨਾਕਾਮੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਰਕਿਨਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ 25 ਅਕਤੂਬਰ 1951 ਅਤੇ 21 ਫਰਵਰੀ 1952 ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ , ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੰਡ ਦੇ ਸਦਮੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਰੇ ਸਨ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਮਹੂਰੀ ਸਰਕਾਰ ਚੁਣਨ ਲਈ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਕਰੀਬ 10 ਕਰੋੜ 60 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਭਾਵ 45 ਫੀਸਦੀ ਵੋਟਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਪਾਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਹ ਵੋਟਿੰਗ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ,ਜਿੱਥੇ 1951 ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਸਿਰਫ਼ 18 ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ।
ਇਹੀ ਅਭਿਆਸ 1957, 1962 ਅਤੇ ਮਈ 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ,ਜੋ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹੈ।