RD Burman Birthday: ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਹੁਸਨ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਧੁਨਾਂ ਦੇ ਸਰਤਾਜ, ਰਾਹੁਲ ਦੇਵ ਬਰਮਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਨਾਮ ਸੀ, 'ਪੰਚਮ'...ਪੰਚਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਪੰਜਵਾ ਸੁਰ। ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਇਸੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਅੱਜ ਜੈਯੰਤੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਗੀਤ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ 'ਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ:
ਆਰਡੀ ਬਰਮਨ ਦਾ ਜਨਮ 27 1939 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਜਦੋਂ ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੰਡਲੀ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੁੰਡਲੀ 'ਚ ਬੜੇ ਹੀ ਅਦਭੁਤ ਯੋਗ ਬਣਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਾਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਡਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚੇਗਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਦਾ ਪੰਚਮ ਦਾ ਬਣਨਾ ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆਂ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਹੀ ਬੀਤਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਜ ਕਪੂਰ, ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ, ਦੇਵ ਆਨੰਦ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ 'ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਭਿਨੇਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਗ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਸੀ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਨੌਸ਼ਾਦ, ਖਯਾਮ, ਐਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ, ਓ.ਪੀ.ਨਈਅਰ, ਮਦਨ ਮੋਹਨ, ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ, ਸੀ ਰਾਮਚੰਦਰ, ਰੋਸ਼ਨ, ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਜਰਬੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸੰਗੀਤ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ...ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੰਕਰ-ਜੈਕਿਸ਼ਨ, ਕਲਿਆਣਜੀ-ਆਨੰਦਜੀ, ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇਲਾਲ, ਸੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਆਦਿ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਗੀਤ ਰਚ ਰਹੇ ਸਨ। 50-60 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਸੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹੀ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗੋਆ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਪਰ 70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। 'ਪੰਚਮ' ਨੇ ਇਸ ਬਦਲਦੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਆਮਦ ਦਰਜ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਪੰਚਮ' ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਜਾਣੂ ਹੈ।
ਜਬ ਹਮ ਜਵਾਂ ਹੋਂਗੇ
ਪੰਚਮ ਦਾ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬੇਟੇ ਦੇ ਇਸ ਹੁਨਰ ਦਾ ਪਤਾ ਉਦੋਂ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਪੰਚਮ ਨੇ ਸਕੂਲ 'ਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅੰਕ ਲਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਸਚਿਨ ਦੇਵ ਬਰਮਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਮੁੰਬਈ ਤੋਂ ਕੋਲਕਾਤਾ ਆ ਗਏ। 'ਪੰਚਮ' ਦਾ ਰਿਪੋਰਟ ਕਾਰਡ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ - ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ? ਪੰਚਮ ਨੇ ਕਿਹਾ- ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ - ਇਹ ਕੰਮ ਇੰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ - ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਧੁਨ ਬਣਾਈ ਹੈ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਨੇ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੂਰੀਆਂ 9 ਧੁਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਮੇਰਾ ਕੁਛ ਸਾਮਾਨ
ਪਿਤਾ ਐਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ ਬੇਟੇ ਪੰਚਮ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਕਹੇ ਮੁੰਬਈ ਪਰਤ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ, ਫਿਲਮ 'ਫੈਂਟੁਸ਼' ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਨੇਮਾ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਗੀਤ 'ਐ ਮੇਰੀ ਟੋਪੀ ਪਲਟ ਕੇ ਆ' ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਧੁਨ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਚਿਨ ਦੇਵ ਬਰਮਨ ਸਨ। ਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੰਚਮ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ - ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਧੁਨ ਚੋਰੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ! ਇਸ 'ਤੇ ਐਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ ਨੇ ਪੰਚਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ-ਪੰਚਮ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੀ ਟਿਊਨ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।
ਦੋ ਲਫਜ਼ੋਂ ਕੀ ਹੈ ਦਿਲ ਕੀ ਕਹਾਨੀ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਡੀ ਬਰਮਨ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਇਹ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਮੁੰਬਈ ਆਏ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਇੱਥੇ ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਤੋਂ ਸਰੋਦ ਸਿੱਖੀ। ਸਮਤਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਤੋਂ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਮਾਊਥ ਆਰਗਨ ਵਜਾਉਣਾ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਵੀ ਸਲਿਲ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।
ਚੁਰਾ ਲਿਆ ਹੈ ਤੁਮਨੇ ਜੋ ਦਿਲ ਕੋ
ਆਰ ਡੀ ਬਰਮਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਉਹ ਵਿਸਕੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਬੋਤਲ ਹੋਵੇ, ਜਾਂ ਕਾਰ ਦਾ ਬੋਨਟ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੈਂਚ ਪੰਚਮ ਦਾ. ਦੇਵਾਨੰਦ ਦੀ ਫਿਲਮ 'ਡਾਰਲਿੰਗ-ਡਾਰਲਿੰਗ' 'ਚ ਇਸ ਦਾ ਗੀਤ 'ਰਾਤ ਗਈ ਬਾਤ ਗਈ' ਸੀ, ਪੰਚਮ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਦੇਵਾਨੰਦ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਚਮ ਦਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਮਾਰੂਤੀ ਰਾਓ ਕੀਰ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਚਮ ਨੇ ਮਾਰੂਤੀ ਰਾਓ ਕੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ਼ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਚਮ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਥੱਪੜ ਮਾਰਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਜੋ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਚਮ ਨੇ ਇਸ ਗੀਤ ਵਿਚ ਧੁਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ।
ਬੜਾ ਨਟਖਟ ਹੈ ਯੇ...
ਪੰਚਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪਰਕਸ਼ਨ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਚਮ ਵਾਂਗ ਪਰਕਸ਼ਨ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉੱਘੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਣਰਾਜ ਭਾਟੀਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਵੋਤਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ, ਨੇ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਚਮ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਨ।
ਪੰਚਮ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਮਡਲ ਦੀ 'ਘਰ' ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਗੀਤ 'ਤੇਰੇ ਬੀਨਾ ਜੀਆ ਜਾਏ ਨਾ', 'ਜੋਸ਼ੀਲੇ' ਦਾ ਗੀਤ 'ਦਿਲ ਮੈਂ ਜੋ ਬਾਤੇਂ ਹੈ ਆਜ ਚਲੋ ਹਮ ਕਹਿ ਦੇ'। 'ਜੀਵਾ', 'ਬਰਸਾਤ ਦੀ ਰਾਤ' ਵਿਚ ਪੰਚਮ ਨੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਧੁਨਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਪੰਚਮ ਨੇ ਹੀ ਆਸ਼ਾ ਭੌਂਸਲੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਸ਼ਾ ਭੌਂਸਲੇ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ਦਿੱਤੀ।