ਭਾਰਤ 'ਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਅੱਜ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਭੂਮੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ 'ਚ ਹਨ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਮਾਰਗਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਹਨ ਜਿਥੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼-ਵੰਡ ਦੇ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿਰੋਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ 'ਚ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਤੰਜ ਕੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਉਹ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ 'ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਿਤਾ' ਨੂੰ ਠੰਡੇ ਬਸਤੇ 'ਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖਣ ਲਈ ਪਖੰਡੀ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼-ਸੰਤਾਂ-ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਦਾ ਇਸ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਸਤਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦਿਨ 30 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਲ-ਦਰ-ਸਾਲ ਇਸ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਸ਼ਹੀਦ ਦਿਵਸ' 'ਤੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਦਾ ਮੌਨ ਧਾਰਦੇ ਹਨ। ਦਇਆ ਅਤੇ ਰਹਿਮ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ, ਇਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ ਰਾਜਘਾਟ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਅਭੁੱਲ ਭਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵੱਲ ਪਰਤਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਅਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋ ਧਰਮ’ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਗੱਲਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ, ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਧੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਤਲ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਨੂੰ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਹਾਰਕ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 200 ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੀੜ, ਗੌਡਸੇ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਥੇ ਇਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਚ ਹੁਣ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ 'ਗਿਆਨ' ਦੇਣ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ। 1949 'ਚ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਲਟਕਾਏ ਗੌਡਸੇ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਮਾਮੰਡਨ ਕੁਝ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ 'ਚ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਾਤਲ ਨੱਥੂਰਾਮ ਦੇ ਭਰਾ ਗੋਪਾਲ ਗੌਡਸੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਕਰਕਰੇ ਨੂੰ 1964 'ਚ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਚ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਵਾਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਫਿਰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਾਗਮ 'ਚ ਸਿਰਫ 200 ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਨੂੰ 'ਦੇਸ਼ ਭਗਤ' ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੰਸਦ 'ਚ ਉੱਠਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਫੀ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਨਰ-ਉਭਾਰ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੌਡਸੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਮਈ 2019 'ਚ ਹੋਈਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 'ਚ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰਗਿਆ ਸਿੰਘ ਠਾਕੁਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ 'ਚ ਕਈ ਸਾਲ ਜੇਲ 'ਚ ਬਿਤਾਏ ਸੀ, ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਕਿਹਾ, ‘ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਹਿਣਗੇ।’ ਸਾਧਵੀ ਦੀ ਸੰਸਦੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਭੋਪਾਲ ਇਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਜਿੱਤ ਗਈ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਭਾਰਤ 'ਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬਹਿਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੌਡਸੇ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਚੜਾ ਕੇ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਗੌਡਸੇ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋ-ਹੱਲੇ ਤੋਂ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਪੈਂਡੂਲਮ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਠੋਸ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਹਿੰਸਾ ਹੁਣ ਬੋਲਚਾਲ 'ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਹੈ।

ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਬਾਗਡੋਰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਬੋਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਝ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭਿਅਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ‘ਬਾਹਰ ਕੱਢ’ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਸਕਰ ਭਾਰਤ 'ਚ ਟ੍ਰੋਲਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ, ਅਸ਼ਲੀਲ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ ਜੋ ਸੜਕ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਠੇਕੇਦਾਰੀ  ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਲਾਠੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੁਣ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੇ ਇਹ ਉਚਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ: ਇੰਡੀਆ ਇਜ਼ ਗਾਂਧੀ (ਗਾਂਧੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਹੈ)। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਲਸਫੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਾਰਕਤਾ ਦੇ ਤਿਕੋਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਇਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਰਦਾਨਗੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੱਥ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਚ ਲੱਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੱਸੇ ਹਨ। ਦਸੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਅਨਪੜ੍ਹ ਔਰਤਾਂ ਇੱਕ ਉੱਚ ਮਾਹਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ। ਉਹ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੋਧ ਐਕਟ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ 'ਚ ਢਿੱਲ ਦਿੱਤੀ।

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਾਹੀਨ ਬਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨਾਂ ਸ਼ਾਹੀਨ ਬਾਗ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭ ਲਿਆ, ਜਦਕਿ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਲਗਭਗ ਇਸ ਦੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਅਧਿਆਇ ਹੁਣ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮੋੜ 'ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।