ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਅਸਲ ‘ਚ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ, ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਹਰ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ, ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿੱਚ Storage, Encoding, Retrieval ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਨਵੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਬਣਨ ਲਈ ਬਦਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਐਨਕੋਡ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਸੈਕਿੰਡ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ 20-30 ਸੈਕਿੰਡ ਲੰਮੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਯਾਦਾਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਉਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਹਫਤੇ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਅਵਚੇਤਨ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
1968 ‘ਚ ਐਟਕਿੰਸ ਅਤੇ ਸ਼ੈਫਰੀਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦਾ ਮਾਡਲ ਨਮੂਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ‘ਚ ਉਸਨੇ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੈਮੋਰੀ (Short-term memory), ਸੰਵੇਦੀ ਮੈਮੋਰੀ (Sensory memory) ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੈਮੋਰੀ (Long-term memory) ਦੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸੰਵੇਦੀ ਮੈਮੋਰੀ (Sensory memory) ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਡੇਢ ਸੈਕਿੰਡ ਅਤੇ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ 3-4 ਸੈਕਿੰਡ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਕ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਕੁ ਪਹਿਲੂਆਂ ‘ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ Short-term memory ‘ਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸੰਖੇਪ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਐਕਟਿਵ ਮੈਮੋਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਫ੍ਰੀਡੀਅਨ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ‘ਚ ਉਸਨੂੰ ਚੇਤੰਨ ਮਨ (Conscious mind) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਵੇਦੀ ਮੈਮੋਰੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੰਬੀ ਮਿਆਦ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਯਾਦ ‘ਚ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ :