Union Budget 2023: ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਨਿਰਮਲਾ ਸੀਤਾਰਮਨ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ 11 ਵਜੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਆਮ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਬਜਟ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਰਾਹਤ ਦੀ ਆਸ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦਾ 75ਵਾਂ ਆਮ ਬਜਟ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 2023 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 74 ਆਮ ਬਜਟ, 14 ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਅਤੇ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਜਟ ਜਾਂ ਮਿੰਨੀ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਪਰ ਬਜਟ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਹੀ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਜੀ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਬਜਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਲੈਕ ਬਜਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਮੌਕਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਕੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਾਂਗੇ ਕਿ ਬਲੈਕ ਬਜਟ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਦੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ।
ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਕੀ ਹੈ?
ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ 500 ਰੁਪਏ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਖਰਚਾ 550 ਰੁਪਏ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਏਗੀ। ਇਸ ਕੱਟ ਬਜਟ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਾਲਾ ਬਜਟ 1973 ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਸਾਲ 1971 ਵਿਚ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਕਾਰਨ ਖਰਚੇ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਘੱਟ ਅਤੇ ਖਰਚਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਤਤਕਾਲੀ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਓ ਬੀ. ਚਵਾਨ ਨੇ ਕਾਲਾ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਕਾਲੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸਨ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ
1973 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਲੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਨਰਲ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਭਾਰਤੀ ਕਾਪਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ 56 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਲੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ 550 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਘਾਟਾ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ।
ਇਹ ਵੀ ਬਜਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ
ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਆਮ ਬਜਟ, ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਬਜਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਜਟ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਆਮ ਬਜਟ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 112 ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਧਾਰਾ 116 ਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਖਰੀ ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਸਾਲ 2019 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਅਗਲੇ ਸਾਲ 2024 ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅੰਤਰਿਮ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਨੀਤੀਗਤ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਟੈਕਸ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਜਟ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਲੇ ਬਜਟ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਜਟਿੰਗ ਅਤੇ ਜ਼ੀਰੋ ਆਧਾਰਿਤ ਬਜਟਿੰਗ ਵੀ ਹੈ।