Explainer: ਕੀ ਹੈ SEBI, ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕੰਮ, ਕਿਉਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਾਣੋ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ
SEBI : ਸੇਬੀ ਐਕਟ, 1992 ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ 30 ਜਨਵਰੀ 1992 ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਟਾਕ ਮਾਰਕੀਟ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਸਕਿਓਰਿਟੀਜ਼ ਐਂਡ ਐਕਸਚੇਂਜ ਬੋਰਡ ਆਫ ਇੰਡੀਆ (ਸੇਬੀ) ਅਕਸਰ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਹਿੰਡਨਬਰਗ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਚੇਅਰਮੈਨ ਮਾਧਬੀ ਪੁਰੀ ਬੁਚ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਉਠਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਵਿਵਾਦ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਸੇਬੀ ਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ? ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੇਬੀ ਵੀ ਘੱਟ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਭੂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ, ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼, ਮਿਉਚੁਅਲ ਫੰਡ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਮਾਰਕੀਟ ਦੀ ਮੁੱਖ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਭੂਤੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸੇਬੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ?
ਸੇਬੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1988 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਮਤੇ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਰਸ਼ਦ ਮਹਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਘੁਟਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿੱਤੀ ਖੇਤਰ ਹਿੱਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਪਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸੇਬੀ ਐਕਟ, 1992 ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ 30 ਜਨਵਰੀ 1992 ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਸੇਬੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਟਾਕ ਮਾਰਕੀਟ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਸੇਬੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ?
ਸੇਬੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ
ਨਿਵੇਸ਼ਕ ਸੁਰੱਖਿਆ - ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ।
ਮਾਰਕੀਟ ਰੈਗੂਲੇਸ਼ਨ - ਧੋਖਾਧੜੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਟਾਕ ਐਕਸਚੇਂਜ ਅਤੇ ਮਿਉਚੁਅਲ ਫੰਡਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਲਈ ਉਚਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ।
ਪ੍ਰਤੀਭੂਤੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਦਾ ਵਿਕਾਸ - ਨਿਰਪੱਖ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ।
ਸੇਬੀ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਕੀ ਹੈ?
- ਸੇਬੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ 09 ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ
ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਇੱਕ ਚੇਅਰਮੈਨ
ਵਿੱਤ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰ
ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ
ਪੰਜ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਫੁੱਲ-ਟਾਈਮ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਸੇਬੀ ਆਚਾਰ ਸੰਹਿਤਾ ਕੀ ਹੈ?
- ਸੇਬੀ ਸਟਾਕ ਐਕਸਚੇਂਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿੱਤੀ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਡਰਰਾਈਟਰਾਂ, ਦਲਾਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਆਚਾਰ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ
- SEBI ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ, ਨਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੇ ਕੇ, ਨਵੇਂ ਬਿਹਤਰ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਸਟਾਕ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੌਣ ਕੌਣ ਰਿਹਾ ਸੇਬੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ?
1 ਡਾ: ਐੱਸ.ਏ. ਦਵੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1988 ਤੋਂ 23 ਅਗਸਤ 1990 ਤੱਕ
2 ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ.ਵੀ. ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 24 ਅਗਸਤ 1990 ਤੋਂ 17 ਜਨਵਰੀ 1994
3 ਸ਼੍ਰੀ ਐਸ.ਐਸ. ਨਾਡਕਰਨੀ 17 ਜਨਵਰੀ 1994 ਤੋਂ 31 ਜਨਵਰੀ 1995 ਤੱਕ
4 ਸ਼੍ਰੀ ਡੀ.ਆਰ. ਮਹਿਤਾ 21 ਫਰਵਰੀ 1995 ਤੋਂ 20 ਫਰਵਰੀ 2002 ਤੱਕ
5 ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ.ਐਨ. ਬਾਜਪਾਈ 20 ਫਰਵਰੀ 2002 ਤੋਂ 18 ਫਰਵਰੀ 2005 ਤੱਕ
6 ਸ਼੍ਰੀ ਐੱਮ. ਦਾਮੋਦਰਨ 18 ਫਰਵਰੀ 2005 ਤੋਂ 18 ਫਰਵਰੀ 2008
7 ਸ਼੍ਰੀ ਸੀ.ਬੀ. ਭਾਵੇ 19 ਫਰਵਰੀ 2008 ਤੋਂ 17 ਫਰਵਰੀ 2011 ਤੱਕ
8 ਸ਼੍ਰੀ ਯੂ.ਕੇ. ਸਿਨਹਾ 18 ਫਰਵਰੀ 2011 ਤੋਂ 01 ਮਾਰਚ 2017 ਤੱਕ
9 ਸ਼੍ਰੀ ਅਜੈ ਤਿਆਗੀ 01 ਮਾਰਚ 2017 ਤੋਂ 28 ਫਰਵਰੀ 2022 ਤੱਕ
10 ਮਾਧਬੀ ਪੁਰੀ ਬੁਚ 28 ਫਰਵਰੀ 2022 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ